Filologia Klasikoa ikasi zuen Maite Lopez Las Herasek (Azkoitia, 1985), eta gaur egun latina, grekoa, gaztelania eta frantsesa irakasten ditu Elgoibarren (Gipuzkoa). Bi lan ditu argitaratuta, biak poema liburuak: bata, berak sortua Pienso, luego escribo (autoedizioa, 2018); bestea itzulpena, Safo. Poesia guztia (2020, Balea Zuria). Bere hirugarren poesia liburuak hasi berri den urtaroan ikusiko du argia, Balea Zuria argitaletxearen eskutik: Grezia eta Erromako emakume poeten antologia. Itzulpengintza eta Intepretazioa unibertsitateko ikasketak egindakoa da Gema Lopez Las Heras (Azkoitia, 1989). Lanbidez itzultzailea da Eusko Jaurlaritzaren HAEEn (Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea). Administrazioko itzultzaile lanetan aritzetik literaturarako urratsa egin du orain gutxi. Jardun horretan Literatura Unibertsala bildumarako The Country Girls, Landa aldeko neskak (2022, Erein) Edna O'Brienen trilogiako lehen liburua ekarri du euskarara.
Biok letratara jo duzue. Nolatan joera hori?
Gema Lopez: Biok hitz egin izan dugu horretaz, eta joera ez datorkigu familiatik; gure gurasoak ez dira bereziki literaturzaleak. Zentzu horretan, biok letrak aukeratzea kasualitatea izan da, ez gara elkar elikatu. Niri txikitatik gustatu izan zaizkit hizkuntzak, beti moldatu naiz ondo horiekin. Batxilergoan izan nuen zer ikasi ez nekien bolada bat, baina, azkenean, Itzulpengintza eta Interpretazioa ikastea erabaki nuen, eta gaur egun, oso gustura nago egin nuen hautuarekin. Baina biok zergatik jo dugun letretatik? Ez dakit. Berdin-berdin jo genezakeen zientzietatik... Etxetik jaso dugun eragina ez da izan, behintzat.
Maite Lopez: Etxetik baino, hautu pertsonaletik dator guk egindako aukera. Adibidez, Brontë ahizpen aitak idatzi egiten zuen edo Machadoren aitona unibertsitateko irakaslea zen. Irene Vallejok, adibidez, esaten du txikitan amak ipuinak, istorioak, mitoak... irakurtzen zizkiola, eta horrek elikatu zuela bere literaturarekiko zaletasuna. Gure kasuan ez da horrelakorik izan; gurean ez da izan literaturarako joerarik eta liburu asko ere ez dira egon etxean. Akordatzen naiz Nobel saria jasotakoen liburuak zeuden altzari bat bazela gurean, baina apaingarri gisa zegoela uste dut. Izan ere, gure etxean ez da asko irakurri. Pertsonalki aztertuta, baina, niri betidanik gustatu izan zaizkit hizkuntzak; batik bat literatura. Beharrik handieneko momentuetan irakurtzera jo dut beti, une pertsonal jakinetan asko lagundu izan didalako horrek.
Biok itzulpen lan bana daukazue kaleratuta; biak generoz, garaiz... desberdinak.
G.L.: Maitek itzulitako lana poesia da, orain dela 2.000 urtekoa. Nik itzulitakoa, berriz, eleberria, orain dela 60 urte-edo idatzitakoa, eta, Saforenakin alderatuta, garaikidea dela esan daitekeena. Saforen poemak altxor bat dira, garai batetik kontserbatu direlako. Mantendu den hori ekarri du euskarara Maitek. Nire lanaren kasuan, O'Brien bizirik dago oraindik, eta idazten jarraitzen du.
M.L.: Guk egindako bi lanek ez dute zerikusirik. Igoal, komunean izan dezaketena da bi idazleak emakumeak direla eta biek historian zehar halako ezabatze edo deusezte bat bizi izan dutela.
G.L.: Bai, O'Brienen liburua zentsuratu egin zuten argitaratu eta berehala. Nik itzuli dudana trilogiako lehen liburua da, eta hori zentsuratu egin zuten, baina baita bigarrena eta hirugarrena ere. O'Brienen herriko apezak su eman zion liburuari, eta Irlandako beste leku batzuetan ere erre egin zituzten hainbat ale. Safo idazlea ere zentsuratua izan zen.
M.L.: Saforen obra erretzea erabaki zuen aita santu batek, eta horrez gain, haren garaitik urte asko pasatu direnez, ia 2.700 urte, haren obra asko galdu egin da. Gai aldetik, berriz, maitasun homoerotikoa lantzen du Safok, eta historiako zenbait garaitan ez da ondo ikusia izan hori. Saforen obra beti joan da txikitzen eta txikitzen: bederatzi liburuko bildumatik 200 bat pasarte besterik ez dira mantendu, eta horiek papiroetatik erabat zatikatuta jaso dira, hala nola Egiptoko hondarretatik, zabortoki batetik, momien kartonajeetatik... Beraz, Saforen obratik gugana iritsi dena oso gutxi da, baina oso inportantea.
"Itzulpengintza eta sorkuntza ez ditut bereizten, barrenetik irteten zaizkidan bi gauza dira"
Zer hizkuntzatatik ekarri dituzue lanak euskarara?
G.L.: Nik ingelesetik.
M.L.: Nik, berriz, grekotik, lesbiar dialektotik.
Itzultzaile aritzeko gutxienez bi hizkuntza jakin behar dira, eta hizkuntzak ikasteko zaletasuna aipatu duzue. Zenbat dakizkizue?
G.L.: Ama hizkuntza euskara eta gaztelania ditugu, aita erdalduna dugulako. Unibertsitatean, berriz, frantsesa, ingelesa eta alemana ikasi nituen. Montrealen (Kanada) urtebete pasatu nuen frantsesa ikasten, eta Alemanian beste urtebete alemana ikasten. Garai hartatik, baina, hamar urte-edo pasatu dira, eta hizkuntza horiek ia erabili ere ez ditut egin eta asko galdu ditut. Izan ere, hizkuntzak erabiltzen ez badira, ahaztu egiten dira.
M.L.: Euskara eta gaztelania izan ditugu etxeko hizkuntzak, eta unibertsitatean latina eta grekoa ikasi nituen; beno, horiek itzultzen gehienbat. Frantsesa neure kasa ikasi dut, eta ingelesa eskolan. Ondo-ondo ez dakit bat bera ere ba ote dakidan. Zer da hizkuntza bat jakitea? Adibidez, badakit latina eta grekoa itzultzen, baina hitz egiten ez. Beraz, jakite hori nola neurtzen da? Nik itzuli dudan grekoaren dialektoa egun ez da hitz egiten, bizirik ez dagoen hizkuntza batetik itzuli dut Saforen lana. Latina ere egun ez da hitz egiten. Horregatik diot, hizkuntza horiek ez dakizkidala hitz egiten; itzultzen bai, ordea.
"Edna O'Brienen lana euskarara ekartzea pribilegioa, ohorea eta erronka handia izan da"
Bi idazle emakumeren lanak ekarri dituzue euskarara. Zer esan nahi du idazle emakumeen lanak euskarara ekartzeak?
G.L.: Nik ez dut jakiten galdera horri zer erantzun. Egia da historian zehar emakume idazleak-eta nahiko ikusezinak izan direla, baina ez dakit zenbateraino hartu behar den kontuan emakume baten lana itzuli dugula. Izan ere, gizonezko baten lana itzultzen denean, edota irakurtzen ari garenean, ez gara ari pentsatzen gizon baten lana denik. Emakume baten lana itzultzen edota irakurtzen denean, aldiz, badirudi atentzio asko jartzen dela horretan; igoal, gehiegi eta dena. Alegia, nobelari berari edota nobela horrek eduki dezakeen eraginari baino garrantzi gehiago ematen zaio emakume batek idatzi izanari. Egin dudan lanaren kasuan, Edna O'Brien Literatura Unibertsaleko idazlea dela eta edozeinek irakurtzeko modukoa dela azpimarratuko nuke. Bestalde, O'Brienen lana euskarara ekartzea ohore handia izan da niretzat, eta gainera, euskarara ekarri den haren lehen liburua da. O'Brienek 30-50 lan izango ditu kaleratuta, liburu asko idatzi ditu, eta Landa aldeko neskak da euskaratu den aurrena. Horregatik, pribilegioa, ohorea eta erronka handia izan da niretzat.
M.L.: Bizenta Mogel izan dut beti erreferentzia: hark Esoporen fabulak itzuli zituen latinetik euskarara, eta hura izan zen euskarara testu bat itzuli zuen lehen emakume idazlea. Gainera, Azkoitian jaiotakoa zen. Beti izan dut neure artean halako har bat: zergatik ez da idazle emakumeen lana gehiago itzultzen eta euskarara ekartzen? Esaterako, unibertsitatean itzultzen genituen testu denak gizonek idatzitakoak ziren. Horrek esan nahi duena da guk garai hartatik ezagutzen duguna gizonen ikuspegitik iritsi zaigula. Mundu klasikoari buruz zer dakigu guk? Gizonek esan digutena. Ondorioz, hutsune hori betetzeko, garai hartako emakumeen ikuspuntua azaleratzen erronka eta zeregin handia dago. Esan nahi izan digute emakumeek maitasunari edota gauza arinei buruz idatzi izan zutela, eta horrek ez du zertan hala izan; adibidez, Saforen garaikidea zen Alceo, eta jaso dugun haren lana maitasunari buruzkoa izan da. Lesbianismoaz, emakumeaz, maitasunaz, erosaz, pasioaz... idatzitako testuak hor daude. Safok, baina, Alceok eta garaiko beste hainbat poeta gizonek bezala, herbesteari buruz ere idatzi zuen. Bestalde, unibertsitateko ikasketetan hainbat emakume izen agertzen ziren, baina beti tragediatako protagonista gisa aipatuta: Antigona, Medea, Casandra... Sortzaile gisa ez genituen ikasten. Beraz, badago zer egina, eta batik bat euskaraz. Hizkuntza gehienetara daude itzulita emakume haien lanak, eta euskarara, aldiz, oso gutxi dago ekarrita. Lan hori egitea interesgarria da, haien eta gure artean zer-nolako distantzia dagoen ikusteko.
Askotan, itzulitako lanaren jatorrizko lekuak ezagutzeko gogoa izan ohi du itzultzaileak. Zuen kasuan, hala al da?
G.L.: Liburua itzultzeko Literatura Unibertsaleko beka 2020ko ekainean jaso nuen, eta irailean hasi nintzen lanean. Garai hartan, izurriagatik ezin genuen Azkoititik irten. Baina badaukat nobelan azaltzen diren lekuak bisitatzeko eta Edna O'Brienek deskribatzen duen Irlanda hori bertatik bertara ezagutzeko gogoa. Liburuan ingurunearen eta paisaiaren deskribapen asko egiten ditu, eta imajinatu ditzakezu, baina han egonda "hau da berak liburuan azaltzen zuen hori", esan dezakezu. Ez dut ezagutzen Irlanda, eta ea hemendik pixka batera hara joateko moduan naizen.
M.L.: Nire kasua bestelakoa da, hizkuntza aldetiketa alferrik baita liburuaren idazlearen sorterrira joatea, latinagatik Vaticanora joaten ez banaiz behintzat... Baina gustuko dut bidaiatzea, eta batez ere historiari lotuta egitea, Homerok azaltzen dituen Troyako aztarnak ikusteko eta. Lesbosera [Grezia] ere gustura joango nintzateke, Safo non inspiratu zen edo hark zer arnasten zuen jakiteko... Egia esan, literaturak eman didana tokian-tokian bizitzea gustatuko litzaidake.
Maitek Bizenta Mogel aipatu du. Biok irabazi izan duzue behin edo behin izen horrekin egiten den Azkoitiko ipuin lehiaketa.
G.L.: Txikitako kontuak dira horiek. Eskolan ipuin bat idazteko eta lehiaketara aurkezteko esaten ziguten, eta urte batean, Bizenta Mogel Ipuin Lehiaketako lehen saria irabazi nuen. Gainontzean, neure kasa ez dut ezer idazten. Oraindik, behintzat, ez dut sortzera jo, beste era batera askatzen ditut frustrazioak [barreak].
M.L.: Bai, nik ere aspaldi irabazi nuen sari bat, baina azkenaldian ez dut ezer irabazi; ni frustratuta nago, bai [barreak]. Dena den, nik sortzen eta idazten jarraitzen dut. Itzulpengintza eta sorkuntza ez ditut bereizten, barrenetik irteten zaizkidan bi gauza direlako eta biak behar ditudalako. Biak txandakatzen ditut, denboraren eta momentuko beharraren edo gogoaren arabera. Gustatzen zait sortzea, idaztea; gaiaren arabera poesia, nobela, kronika... idazten dut. Argitaratzeko baino, behar bat sentitzen dudalako eta gustatu egiten zaidalako egiten dut. Azkenaldian, iritzi artikuluak-eta ari naiz idazten, eta gustura nago, ikasteko ere balio didalako jardun horrek.
Maite, zuk 2018an Pienso, luego escribo poema liburua argitaratu zenuen. Sorkuntza lan horretan ere klasikora jo zenuen, garaikideak ez al zaitu asetzen?
M.L.: Descartes filosofoarekin lotuta idatzi nuen poema liburu hura. Izan ere, Batxilergoan filosofiarekin ate bat ireki zitzaidan; matematikak gustatzen zitzaizkidan, baina han problemak ikusten nituen, eta nik horrelakorik ez nuen nahi.
G.L.: Eta filosofian ez al daude ala?
M.L.: Filosofian galderak daude, eta galdera horietan erantzun posibleak. Filosofiaren hastapenetara joz gero, hor daude grekoa eta latina. Horrek guztiak asetu egiten ninduen. Zenbakirik ez nuen nahi, jakin nahi nuena zen orain dela ez dakit zenbat urte edo mende gai jakin batzuen inguruan zer pentsatzen zuten. Hori ezagututa, konturatzen gara egun modernotzat ditugun gauza asko ez direla hala, lehen ere modernoak bazirela. Askotan, klasikoak baztertu egin dira, zahartzat edo zaharkitutzat joz, baina horiek aztertuta, konturatzen gara puripurian daudela.
Gema, zuk itzuli duzun literaturako aurreneko liburua eleberria izan da.
G.L.: EIZIEk urtero lehiaketa bat egiten du, eta hiruzpalau edo bizpahiru liburu proposatzen ditu itzultzeko. 2020ko deialdian, Edna O'Brienen The Country Girls zen proposamenetako bat. Lagun batek eman zidan deialdiaren eta liburu horren berri, eta hark animatuta, lagina aurkeztu nuen lehiaketara. Ordura arte, Edna O'Brien idazlea entzutez soilik ezagutzen nuen, baina hark idatzitako ezer ez neukan irakurrita; beka eman zidatenean hasi nintzen haren inguruan sakontzen. Idazlea bera deskubrimendua izan da, oso emakume interesgarria delako. Gainera, orain dela gutxi, posta elektronikoz harekin komunikatzeko aukera izan dut. Aurrena, O'Brienen agente literarioari mezu elektroniko bat bidali nion, eta ondoren, idazleari berari idatzi nion, haren lan bat euskarara ekartzeak ilusio handia egin zidala esanez. Handik astebetera-edo erantzun egin zidan, eta esan zidan ilusio handia egin ziola nire lovely letter-a jasotzeak: "Eskerrik asko eta poz handia hartu" zuela zioen. 92 urte ditu. Haren erantzunak izugarrizko ilusioa egin zidan. Itzulpenaren emaitzarekin ere gustura gelditu naiz, eta oso prozesu aberasgarria izan da, asko ikasi dudana. Orain, animatutako nago horrelako beste lan bat hartzeko, literatura itzultzeko beste segurtasun bat sentitzen dut.
Zer-nolako irakurleak zarete?
G.L.: Irakurle txarra naiz, ez dut asko irakurtzen. Asko gustatzen zait leitzea, baina gauza askotarako alferra naiz. Hala ere, irakurtzen dudanean gustura jarduten dut, liburuek beste leku eta mundu batzuk ezagutzera eramaten gaituztelako eta ikuspegia zabaltzeko balio dutelako. Eguna azkar joaten zait, eta irakurtzeko unerik ez dut aurkitzen; pena da. Liburu piloa leitu nahiko nituzke, baina ez ditut irakurtzen nahi beste. Tarteka, baina, aritzen naiz horretan, eta oso-oso gustura, gainera. Genero aldetik, denetik irakurtzen dut, baina, egun, euskaraz ipuin liburu asko, gehitxo, argitaratzen direla iruditzen zait. Nik gustukoagoa dut eleberria, nobela luzea, eta egun, euskal literaturan, horren falta sumatzen dut.
M.L.: Ni eszedentzian nago, eta asko irakurtzen dut, astia dudalako. Denetik leitzen dut; agian, gutxien ipuinak eta eleberriak. Aurretik esan bezala, unean sentitzen dudanaren edota egiten ari naizen lanaren arabera irakurtzen dut: gauerako nahiago dut nobela arin edota ipuin laburren bat; gai zehatz bati buruz idazten ari banaiz, ordea, saiakera edota filosofiako trataturen bat irakurtzen dut; eta testuren bat itzultzen ari banaiz, hari buruzkoak edo garaikideak diren beste obra batzuk. Literatura klasikoa irakurtzen dut batik bat, eta azkenaldian, filosofiako testuak dezente.
Idazleren bat aipatuko al zenukete?
G.L.: Ez dut idazle erreferenterik, orain bat-batean ez zait inor bururatzen.
M.L.: Anne Carson Kanadako poeta aipatuko nuke. Bizimodua aurrera ateratzeko grekoa irakasten aritu dela dio bere biografian; merezi du Carsonen lana ezagutzea. Simone Weil filosofoa ere aipatuko nuke, Theodor Kallifatides idazlea, Irene Vallejo saiakeran...
Esku artean lan edo ideiaren bat?
G.L.: Nik ez, baina hilabete gutxi barru lan 'zirraragarri' bat edukiko dut esku artean, oposaketetarako ikastea.
M.L.: Beti izaten dut zerbait, ezin dut esku hutsik eta ezer egin gabe egon. Orain, denbora daukadanez, une oro ari naiz itzultzen edota sortzen. Besteak beste, maiatzean argia ikustea aurreikusten dugun Grezia eta Erromako emakume poeten antologia poesia liburuaren prozesuarekin ari naiz. Saforen liburuaren gisan, lan hori ere grekoz eta latinez idatzi zuten emakume poeta batzuen lanen itzulpena da.